1) Edebi türler nelerdir? (Edebi tür çeşitleri nelerdir?)

Edebi ürünler edebi metinler ve öğretici metinler olmak üzere ikiye ayrılır.

Edebi metinler coşku ve heyecanı dile getirenler yani şiirler ve olay çevresinde oluşan metinler olarak ikiye ayrılır.

Olay çevresinde oluşan metinler anlatmaya ve göstermeye bağlı edebi metinler olarak iki grupta incelenir.

Anlatmaya bağlı olanlar edebi türler; destanlar, masallar, halk hikâyeleri, mesneviler, manzum hikâyeler, hikâyeler ve romanlardır.

Göstermeye bağlı edebi türler; tragedya, komedya, dram, orta oyunu, karagöz, meddah ve köy tiyatrolarıdır.

Öğretici metinler (konuya edebiyat ürünleri açısından bakılırsa) gazete çevresinde gelişen metinler ve kişisel hayatı konu alan metinler olarak iki başlıkta incelenebilir.

Makale, deneme, sohbet, fıkra, eleştiri, röportaj gibi türler gazete çevresinde gelişen edebi ürünlerdir.

Anı, gezi yazısı, biyografi, mektup, günlük gibi edebi türler ise kişisel hayatla ilgili olan metinlerdir.

2) Şiir nasıl bir edebiyat türüdür?

Şiir, zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan edebî bir anlatım biçimidir. Şiirin birçok tarifi yapılmakla birlikte en yaygın olanı şiiri düz yazının karşıtı olarak gösteren tanımdır. Bir başka deyişle, şiir düz yazıyla anlatılamayan duygu ve düşüncelerin ses uyumlarıyla, kulağa hoş gelecek biçimde oluşturulan dizelerle ifade edilmesidir.

Şair günlük dildeki sözcükleri özenle seçer. Onlara yepyeni anlamlar kazandırır. Kullanılan dile yeni değerler ve anlamlar kazandırır. Benzetmelere, değişmecelere (mecaz) yer verir. Somut varlıkları soyutlaştırır, soyutları da somutlaştırır. Böylece duygu ve düşüncelerine bir anlam derinliği kazandırır. Şairler, şiirlerini tekdüzelikten kurtarmak için sanatlardan yararlanmıştır. Böylece şiir, daha ilgi çekici, merak uyandırıcı bir hâl almıştır.

İlk şiirler yazılı değildir. Okuma yazma bilmeyen ozanlar

tarafından doğaçlama olarak söylenmiştir. Çoğu geçmişin karanlıklarında erimiş fakat bir kısmı çok az değişikliğe uğrayarak

günümüze değin gelebilmiştir.

Hemen hemen bütün İlk Çağ uygarlıklarında şiire

rastlanmaktadır. Eski Yunan edebiyatında şiir, önceleri dinsel bir görünüm

gösterirken Yunanlıların en büyük destan şairi Homeros’tan

sonra din dışı konularda da söylenmeye başlanmıştır.

Türk şiiri de diğer uluslarda olduğu gibi önceleri dini

törenlerden doğmuş, daha sonra da din dışı konularda da gelişimini

sürdürmüştür. Sözlü olarak Asya’da başlayan Türk şiirine yır

adı ile önce Orhun yazıtlarında daha sonra da Divanü Lügati’t

Türk’te rastlanmıştır. Yüzyıllarca edebiyatımızın ana anlatım aracı şiir

olmuştur. Edebiyatımızda hikâye bile mesnevi yoluyla şiirle

anlatılmıştır. Edebiyatımıza giren sayısız yazı türleri olmasına karşın,

biz edebi zevkimizi yüzyıllar boyu şiirden almış, şiiri sevmiş,

şiiri benimsemişizdir.

Şiirin geçmişi, ilkel toplumların düzenledikleri törenlerde dans ve müzik eşliğinde çıkarılan ritmik seslere kadar uzanır. Yazının bulunuşundan çok önceki çağlarda da müzik eşliğinde şiir söylendiğini biliyoruz. Bu dönemden günümüze ulaşan ürünler arasında Dünya'nın, Güneş'in, Ay'ın, insanın yaratılışıyla ilgili efsaneler; doğa güçlerini, totemleri, kişileri öven kutsamalar; çeşitli yakanlar, büyüler ve destanlar sayılabilir. Günümüze kadar ulaşabilmiş en eski destan MÖ 2000'de Sümer dilinde yazılmış, büyük olasılıkla MÖ 3000'de Mezopotamya'da yaşamış, ölümsüzlüğün peşindeki Gılgamış adlı bir kralın öyküsünü anlatan Gılgamış Destanı'dır. Türk edebiyatında bilinen en eski destan, Türkler'in yaratılışını konu alan Yaratılış destanıdır . Eski Yunan'da "Klasik" olarak nitelenen dönemin şiir anlayışı günümüze kadar önemini korumuştur.Ozan Homeros'un ÎÖ 9. ya da 8. yüzyıllarda yazdığı sanılan İlyada ve Odysseia destanları bütün insanlık tarihinin en büyük yapıtlar arasındadır. MÖ 7. ve 6. yüzyıllarda bugünkü Midilli (Lesbos) Adası'nda yaşayan Sappho da bilinen ilk kadın şair olmasının yanı sıra güçlü lirik şiirleriyle de günümüze kadar önemini koruyabilmiştir.

3) Masal nedir? (Masal türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Halk dilinde anlatılarak oluşmuş, bir sanatçı tarafından sonradan yazıya geçirilmiş, olağanüstü olayların anlatıldığı sözlü edebiyat ürünüdür. Edebiyatımızda Keloğlan en tanınmış masal kahramanıdır. Eflatun Cem Güney bizim kültürümüze ait masalları derleyerek yazıya geçirmişlerdir.

Masalların özellikleri hakkında şu bilgileri paylaşabiliriz:

Masallar eğitici ve öğretici nitelikler taşır.

Daha çok evrensel duygular dile getirilir.

Tekrar eden kalıplaşmış bölümler vardır.

Olayların geçtiği yer ve zaman belirsizdir.

Olaylar bütünüyle hayal ürünüdür.

Kip olarak duyulan geçmiş zaman kullanılır.

Kahramanlar olağanüstü özellikler gösterir.

Masalların sonunda iyi kahramanlar ödüllendirilir,

kötüler cezalandırılır.

Masallar mutlu sonla biter diyebiliriz.

Halk masalları 4 temel grupta toplanır. Bunlar hayvan masalları, olağanüstü ve gerçekçi masallar, güldürücü masallar ve önemsiz bir dizi olayın art arda sıralandığı zincirlemeli masallardır.

Dünya edebiyatına bakıldığında Eski Yunan’da 6. yüzyılda Aisopos’un fablları masal türünün ilk örnekleri arasında görülmektedir. Doğu coğrafyasının en eski masalları Binbir Gece masallarıdır.

Dünya edebiyatını incelediğimizde Hint edebiyatı sanatçısı Beydeba'nın yazdığı "Kelile ve Dimne" ilk masal örnekleri arasında sayılabilir. Fabl şeklindeki bu eserin dışında, "Binbir Gece Masalları" da bu türün güzel örneklerindendir. Dünya edebiyatındaki başlıca masal yazarları arasında Alman edebiyatında "Grimm Kardeşler"in derlediği masallar ve Danimarka edebiyatında Andersen'in masalları öne çıkmıştır.

4) Hikâye nedir? (Hikâye türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Gerçek ya da gerçekleşmesi mümkün olay ve durumları; yer, zaman ve kişiye bağlı olarak yüzeysel bir biçimde anlatan dar kapsamlı yapıtlar hikâye olarak tanımlanır. Hikâyede kişiler hayatlarının sadece bir yönüyle ele alınır. Olayların ayrıntısına girilmez.

Dünya edebiyatında hikâye türünün ilk örneği İtalyan yazar Boccaccio'nun Decameron adlı yapıtıdır.

Dünyada öykü üç ekol üzerine temellendirilmiştir:

1) Olay Öyküsü: Bu öyküde olaylar serim, düğüm ve çözüm bölümlerine uygun olarak anlatılır. Bu türün ilk örneğini Maupassant vermiştir. Bu öykü türünün edebiyatımızdaki temsilcisi Ömer Seyfettin'dir.

2) Durum Öyküsü: Olay anlatımına dayanmayan; serim, düğüm, çözüm planlarına uyulmayan öykü türüdür. Bu türün ilk örneğini Anton Çehov vermiştir. Bu türün edebiyatımızda ilk temsilcisi sait faik Abasıyanık ve memduh Şevket Esendal'dır.

3) Modern Öykü: Bazı durumların arka planındaki gerçekler, hayaller ve birtakım olağanüstülüklerle gösterilir. Bu türün kurucusu Franz kafka'dır. Bizdeki en önemli temsilcisi Haldun Taner'dir.

5) Destan nasıl bir edebi türdür? (Destan türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Eski çağlarda, savaş, göç ve afet gibi önemli olayların etkisiyle

söylenmiş, yiğitlik öykülerinin dile getirildiği, uzun, manzum şiirlerdir.

Olayların toplumda derin izler bırakması, kişilerin

seçkin ve çok olması, olay ve kişilerin olağanüstü nitelikler göstermesi, milli dil ve nazım şekilleriyle

söylenmesi, destanların ortak özellikleridir.

Destanlar oluşumları bakımından doğal destanlar ve yapay destanlar olmak üzere ikiye ayrılır.

1) Doğal Destanlar:Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda, halk arasında kendiliğinden oluşan uzun şiirlerdir. Genellikle daha sonraları bir şair tarafından derlenip düzenlenir. Bu tür destanlar ulusların tarihlerini tanıma bakımından önemlidir.

Dünya edebiyatındaki bazı doğal destanlar şunlardır:

Sümer Edebiyatı: Gılgamış (Bilinen ilk destan)

İspanyol Edebiyatı: Le Cid (Pierre Corneille)

Hint Edebiyatı: Mahabbarata ve Ramayana

Yunan Edebiyatı: İlyada ve Odysseia (Homeros)

İran Edebiyatı: Şehname (Firdevsi)

Fin Edebiyatı: Kalavela (Lönrot)

Alman Edebiyatı: Nibelungen

İngiliz Edebiyatı: Beowulf

Rus Edebiyatı: İgor

Fransız Edebiyatı: Chanson de Roland

Japon Edebiyatı: Şinto

2) Yapay Destanlar: Bir ulusu ilgilendiren, önemli tarihi bir olayın yıllar sonra, destan kurallarına uygun olarak bir ozan tarafından yazılmış şiirlerdir.

Dünya edebiyatının ünlü yapay destanları şunlardır:

İngiliz edebiyatı : Kaybolmuş Cennet (J. Milton)

İtalyan edebiyatı : Kurtarılmış Kudüs (T. Tasso)

İtalyan edebiyatı : Çılgın Orlando (Ariosto)

İtalyan edebiyatı : İlahi Komedya (Dante)

Türk edebiyatı : Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)

Genç Osman Destanı (Kayıkçı Kul Mustafa)

Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif Ersoy)

6) Biyografi nedir? (Biyografi türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Tanınmış kişilerin; yaşamlarının başkası tarafından anlatıldığı yapıtlardır. Hayatı anlatılan kişinin yaptığı önemli çalışmaları, eserlerini ve öne çıkan özelliklerini okura duyurmak bu yapıtların temel hedefidir. Belgelere dayanarak yazılan bu türün ilk örneğini veren Plutarkhos'tur. Bu türün Divan edebiyatındaki karşılığı tezkiredir. Edebiyatımızda ilk tezkire Ali Şir Nevai'nin Mecalis'ün Nefais adlı yapıtıdır. Sehi Bey tarafından yazılan Heşt Behişt, Ahdi tarafından yazılan Gülşen-i Şuara, Latifi tarafından yazılan Tezkiretü'ş Şuara önemli tezkire yani biyografi eserlerimizdir.

1) Destan ile efsane arasında nasıl farklar var? (Destan ile efsane nasıl ayrılıyor? İkisinin de benzer ve farklı özellikleri nelerdir?)

Efsane ile destan arasındaki farkları şöyle sıralayabiliriz:

1. Tarih kitaplarında destanlardaki olaylara rastlanabilir. Efsaneler için bu durum her zaman geçerli değildir.

2. Destanlar genellikle bir kahramanlığı işler, efsanelerde aynı durum yoktur.

3. Destanlarda savaşçı, kahraman tipine karşın efsanelerde sakin insan tipi öne çıkar.

4. Destanlar kutsal kabul edilmemesine rağmen bazı efsaneler kutsal kabul edilir.

5. Destanlar milli oldukları için benzerleri olamaz, sadece bir millete aittir. Efsanelerin ise benzerleri başka milletlerde de bulunabilir.

Destan ile efsane arasındaki benzerlikler ise şöyle sıralanmaktadır.:

• Destanlarda ve efsanelerde olağanüstülüklere yer verilebilir.
• Her iki türde de olaylar genelde dünyada geçer.
• Destanlar ve efsaneler, yaşanan olaylardan çok sonra yazıya aktarılmıştır.
  

2) Deneme nedir? (Deneme türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Sanatçının herhangi bir konudaki görüşlerini kanıtlama amacı gütmeden, kendi kendisiyle konuşuyormuş gibi, içten bir üslupla kaleme aldığı yazılardır. Deneme iddialı olmayan, genel anlamda insan doğallığına dayalı bir türdür. Dünya edebiyatında bu türün kurucusu ve en tanınmış ismi denemeler adlı yapıtıyla Montaigne'dir. Türk edebiyatına deneme türü, Tanzimat'tan sonra girmiş ve Cumhuriyet'ten sonra gelişmiştir.

Nurullah Ataç'ın Karalama Defteri ve Günlerin Getirdiği,

Ahmet Haşim'in Bize Göre ve Gurabahane-i Laklakan'ı,

Suut Kemal Yetkin'in Denemeler'i bu türün belli başlı yapıtları arasındadır.

3) Makale ne anlama gelir? (Makale türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Makale, Bir yazarın herhangi bir konudaki görüşlerini, belli kanıtlar, belgeler,

inandırıcı veriler kullanarak ispatlamaya çalıştığı ve böylece

okuyucuyu bilgilendirmeyi amaçladığı yazı türüdür. Makalede amaç bilgi aktarmak ya da görüşlerine okuyucuyu inandırmak olduğundan açık, anlaşılır, ciddi bir dil kullanılır.

Şinasi edebiyatımızda ilk makaleyi ilk sayısı 1860'ta çıkan Tercüman-ı Ahval gazetesinde yayımlamıştır. Namık Kemal'in Lisan-ı Osmani'nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir adlı makalesi, Ziya Paşa'nın Şiir ve İnşa makalesi, Hüseyin Cahit Yalçın'ın Edebiyat ve Hukuk makalesi, Ömer Seyfettin'in Yeni Lisan makalesi bu türün önemli örnekleri arasında sayılabilir.

4) Eleştiri türünün nasıl özellikleri var? (Eleştiri türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Bir sanatçının ya da bir sanat eserinin olumlu-olumsuz yanlarını ortaya

koyarak onun gerçek değerini belirlemeyi amaçlayan yazılardır. Eleştirmen eser hakkında okuyucuyu bilgilendirir; hem okura hem de söz konusu eserin yazarına yol gösterir.

Eleştiri yöntem bakımından ikiye ayrılır:

Bir eleştirmenin kendi beğeni ölçülerini dikkate alarak değerlendirme yapması öznel eleştiri olarak kabul edilir. Buna izlenimsel eleştiri de denir. Bu eleştirinin ilkelerini Anatole France belirlemiştir. Bu tarz bir eleştiri günümüzde pek rağbet görmez. Bir diğer eleştiri türü ise nesnel eleştiridir. Burada eleştirmenin mümkün olduğunca tarafsız bir gözle bir yapıtı ya da sanatçıyı ele alır.

Edebiyatımızda ilk eleştiri Namık Kemal'in Tahrib-i Harabat adlı yapıdır. Türk edebiyatında Namık Kemal dışında Recaizade Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Hüseyin Cahit Yalçın, Cenap Şahabettin, Ali Canip Yöntem, Yakup Kadri, Nurullah Ataç ve Cemil Meriç önemli eleştirmenler olarak tanınır.

5) Roman nasıl bir edebi tür? (Roman türünün özellikleri nelerdir? Nasıl bir edebi tür? Nasıl ortaya çıktı? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Roman yaşanmış ya da yaşanabilecek olayları zamana ve kişiye bağlayarak

anlatan geniş kapsamlı yapıtlardır. Kahramanlar, bütün yönleriyle tanıtılır. Romanlarda kişi sayısı öyküye göre daha fazladır.

Edebiyatımızda ilk realist roman Recaizade Mahmut Ekrem'in Araba Sevdası'dır.

Edebiyatımızda ilk çeviri roman Yusuf Kâmil Paşa'nın Fenelon’dan çevirdiği Telemaque'tır.

Edebiyatımızda ilk psikolojik roman Mehmet rauf'un Eylül'üdür.

Edebiyatımızda ilk edebi roman Namık Kemal'in İntibah'ıdır.

Edebiyatımızda ilk tarihi roman Namık Kemal'in Cezmi adlı eseridir.

Edebiyatımızda ilk yerli roman Şemsettin Sami'nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat'ıdır.

Edebiyatımızda Batılı anlamda ilk roman Halit Ziya'nın Mai ve Siyah'ıdır.

Dünyada modern romanın ilk örneği Cervantes'in yazdığı Don Kişot'tur.

1) Lirik şiir nedir? (Lirik şiir ne anlama gelir? Nasıl özellikleri var? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Akıldan çok, duygulara seslenen, insanlarda güzellik sevgisi uyandırmayı amaçlayan; aşk, ayrılık, hasret, özlem gibi konuları işleyen duygusal şiirlerdir. Eski Yunan edebiyatında ozanlar şiirlerini lir denen sazlarla söylediğinden bu adı almıştır.

İslamiyet öncesi Türk edebiyatında koşuk,

divan edebiyatında gazel, murabba ve şarkı,

halk edebiyatında ise koşma ve semai lirik şiir türüne girer.

2) Epik şiir nedir? (Epik şiir ne anlama gelir? Nasıl özellikleri var? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Epik şiirler, kahramanlık, yiğitlik, savaş ve yurt sevgisi gibi konuların coşkulu bir anlatımla dile getirildiği şiirlerdir. Destansı özellikler gösteren bu şiirler okuyanda coşkunluk ve yiğitlik duygusu uyandırır. Epik sözcüğü Fransızca epique (destansı) sözcüğünden gelmektedir. Bu şiir türü destani şiir, hamasi şiir, kahramanlık şiiri gibi adlar da taşır. Epik şiirler doğal epik ve yapay epik olarak ikiye ayrılır.

Dünya edebiyatındaki bazı doğal destanlar şunlardır:

Sümer Edebiyatı: Gılgamış (Bilinen ilk destan)

İspanyol Edebiyatı: Le Cid (Pierre Corneille)

Hint Edebiyatı: Mahabbarata ve Ramayana

Yunan Edebiyatı: İlyada ve Odysseia (Homeros)

İran Edebiyatı: Şehname (Firdevsi)

Fin Edebiyatı: Kalavela (Lönrot)

Alman Edebiyatı: Nibelungen

İngiliz Edebiyatı: Beowulf

Rus Edebiyatı: İgor

Fransız Edebiyatı: Chanson de Roland

Japon Edebiyatı: Şinto

2) Yapay Destanlar: Bir ulusu ilgilendiren, önemli tarihi bir olayın yıllar sonra, destan kurallarına uygun olarak bir ozan tarafından yazılmış şiirlerdir.

Dünya edebiyatının ünlü yapay destanları şunlardır:

İngiliz edebiyatı : Kaybolmuş Cennet (J. Milton)

İtalyan edebiyatı : Kurtarılmış Kudüs (T. Tasso)

İtalyan edebiyatı : İlahi Komedya (Dante)

Türk edebiyatı : Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)

Genç Osman Destanı (Kayıkçı Kul Mustafa)

Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif Ersoy)

3) Didaktik şiir nedir? (Didaktik şiir ne anlama gelir? Nasıl özellikleri var? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Okura belli bir düşünceyi aşılamak ya da belli bir konuda öğüt, bilgi vermek, ahlaki bir ders ortaya koymak amacıyla öğretici nitelikte yazılan şiirlerdir. Duygudan çok, düşünce yönü ağır basar. Hayvanların konuşturulmasına dayanan fabllar didaktik şiir türünün en öne çıkan örnekleridir.

Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig,

Yunus Emre'nin Risaletü'n Nushiye,

Aşık Paşa'nın Garipname,

Nabi'nin Hayriye adlı mesnevileri bu türün ünlü örnekleridir.

4) Pastoral şiir nedir? Pastoral şiir ne anlama gelir? Nasıl özellikleri var? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Pastoral şiir kır ve çoban hayatının, doğa güzelliklerinin anlatıldığı şiirlerdir. Süsten, söz oyunlarından, yapmacıktan uzak bir anlatımla oluşturulur. İkiye ayrılır:

a) İdil: Bir çobanın ağzından yazılıp kır yaşamının güzelliklerini anlatan kısa şiirlerdir. Bu tür şiirlerde doğa manzaraları canlı bir biçimde dile getirilir.

b) Eglog: Birkaç çobanın karşılıklı konuşmalarıyla oluşturulan pastoral şiirlerdir.

Türk edebiyatında ilk pastoral şiir Abdülhak Hamit Tarhan'ın 1878'de yazdığı Sahra adlı şiirdir. Kemalettin Kamu'nun Bingöl Çobanları ve Faruk Nafiz Çamlıbel'in Çoban Çeşmesi pastoral şiirin önemli örneklerindendir.

5) Satirik şiir nedir? (Satirik şiir ne anlama gelir? Nasıl özellikleri var? Türün önemli örnekleri nelerdir?)

Toplumsal yaşamda aksayan yönleri, düzensizlikleri, bazı insanlardaki düzenbazlık, kendini beğenmişlik, makam düşkünlüğü gibi huyları anlatan, bunları yeren şiirlerdir.

Bu tür şiirler halk edebiyatında taşlama, divan edebiyatında hiciv, batı edebiyatında satir adını alır.

Türk edebiyatında yergi denince akla Nef'i gelir. Edebiyatımızda Nef'i dışında Bağdatlı Ruhi, Şeyhi, Seyrani, Ruhsati, Kaygusuz Abdal; Ziya Paşa, Şair Eşref, Neyzen Tevfik ve Orhan Veli Kanık satirik şiirin örneklerini vermişlerdir.

Klasisisim:

1)  Aynı görüşte olan sanatçıların bir araya gelerek belirledikleri ilkeler doğrultusunda yapıt ortaya koymalarıyla ortaya çıkmış edebi anlayışlara akım ya da diğer ifadesiyle ekol denir. Edebiyat akımlarının oluşmasında toplumsal değişmeler ve gelişmeler, bilimsel ve teknolojik yenilikler, bireysel özelliklerdeki farklılaşmalar etkili olmuştur. Genellikle birbirlerine tepki olarak ortaya çıkan edebiyat akımlarının temsilcileri, akımlarının ilkelerini kendileri belirlemiştir. Avrupa'da edebi akımlar başlamadan önce, iki önemli düşünce ve sanat anlayışı vardı: İnsana değer veren, onu sevip yücelten hümanizm ve bilimi, aklı ve özgürlüğü benimseyen rönesansçılık. İşte klasisizm bu şartlarda doğmuştur. Klasisizm, edebiyatta Antik Yunan ve Roma sanatını temel alan tarihselci yaklaşım ve estetik tutumdur. "1660 ekolü" olarak da bilinir. Bu akımın başlıca özellikleri şunlardır:

* 17. yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da ortaya çıkan edebiyat akımıdır.

* Bu akıma bağlı sanatçılar akla ve sağduyuya değer verirler.

* İnsandaki tabiata, insanların iç dünyasına saygı göstermek esastır.

* Sanatçılar, konularını eski Yunan ve Latin mitolojisinden, edebiyatından alırlar.

* Bu akımın temsilcileri sanat için sanat görüşünü savunurlar.

* Sanatçı eserde kişiliğini gizler. Yapıta kendini yansıtmaz.

* Sıradan insanlara eserlerinde yer vermezler.

* Klasik eserlerin kahramanları seçkin kişilerdir.

* Kişiler ruhsal özellikleriyle ele alınır.

* Eserde önemli olan konu değil, konunun işleniş biçimidir

* Anlatımda kusursuzluk esastır. Dil açık, yalın ve soyludur.

* Tiyatroda üç birlik kuralına (yani olay, zaman, mekân birliğine) uyulur.

Dünya edebiyatındaki temsilcileri:

Şiir ve eleştirileriyle Boileau (ki kendisi klasisizmin kurucusu kabul edilir.)

Komedi türündeki eserleriyle Moliere,

Trajedi alanında Corneille ve Racine,

Fabl türünde La Fontaine,

Karakterler adlı eseriyle La Bruyere,

Denemeleriyle Montaigne,

Romanlarıyla Madam De La Fayette ve Fenelon

Hitabet türüyle Bousset

bu akımın öne çıkan sanatçılarıdır.

Türk edebiyatında :

Şinasi, Ahmet Vefik Paşa

Şinasi'nin La Fontaine'den; Ahmet Vefik Paşa'nın da Moliere'den yaptığı çeviriler klasisizmi edebiyatımıza taşımış ve tanıtmıştır.

Burada bir ekleme yapmak uygun olacaktır: Türk edebiyatı sanatçıları klasisizmin bütün niteliklerini göstermezler, klasisizme tam olarak uymazlar. Şinasi, Ahmet Vefik Paşa, Direktör Ali Bey klasisizmin "Sanat, sanat içindir." anlayışından farklı olarak "Sanat, toplum içindir" anlayışını benimsemişlerdir.

Romantizm

* Romantizm, Fransa'da 18. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan, etkisini 19. yüzyılda gösteren bir edebiyat akımıdır. klasisizme tepki olarak doğmuştur.

Bu akımın doğuşunda en büyük etken 1789 "Fransız İhtilali"dir. Bu sebeple klasisizm, nasıl ki mutlak monarşi döneminin bir yansımasıysa romantizm de hürriyet, eşitlik ve demokrasi gibi düşüncelerin ürünüdür. J. J. Rousseau, Montesquieu ve Lamartine bu akımın zeminini hazırlamıştır. Bununla beraber Cromwell adlı dramın ön sözü ve Hernani adlı dramıyla Victor Hugo bu akımın kurucusudur, diyebiliriz. Çünkü Hernani'de klasisizme karşı büyük başarı kazanılmıştır.

Romantizmde duygu, hayal ve coşkunluk önem kazanmıştır. İşte bu nedenle bu akıma coşumculuk da denmektedir. Bu akıma bağlı sanatçılar tabiata yönelmiştir. Genellikle tabiat, aşk, ölüm konularını işlemişlerdir. Bu sanatçılar için gözlem ve betimleme çok önemlidir.

Bu söylediklerim dışında romantizmin öne çıkan diğer ilkelerini şöyle sıralayabiliriz:

* Bu akımda klasik edebiyatın kural ve şekilleri bırakılır.

* Konular eski Yunan ve Latin edebiyatı yerine; Hristiyanlıktan, tarihten ve günlük yaşamından alınır.

* Bu akıma bağlı sanatçılar akıl yerine, duygulara ve hayallere önem verirler.

* Eserlerinde kişiliklerini gizlemezler. Kişiliği gizlememek nedir diye soranlar onlar oluyor. Şudur: Bu akımın temsilcileri olaylar karşısında duygu ve görüşlerini açıkça anlatmışlardır. Bir diğer ilke, bu akım yazarlarının sanat toplum içindir görüşünü benimsemeleridir. Bu yönüyle de klasisizmden ayrılırlar.

* Romantizmde tabiat önemlidir.

* Konular işlenirken iyi-kötü, doğru-yanlış, ak-kara gibi karşıtlıklardan yararlanırlar.

* Son olarak bu akımda üç birlik kuralı (yani yer, olay ve zaman birliği) terk edilir.

Dünya edebiyatında :

Victor Hugo,

Voltaire,

Shakespeare,

Lord Byron,

Goethe,

Schiller,

Jean Jacques Rousseau,

Chateaubriand,

Lamartine,

Alfred de Musset,

Aleksandre Puşkin

Türk edebiyatında:

Roman ve tiyatrolarıyla Namık Kemal,

ilk romanlarıyla Ahmet Mithat Efendi,

tiyatrolarıyla Abdülhak Hamit Tarhan,

şiirleriyle Recaizade Mahmut Ekrem romantizmin bizdeki temsilcileridir.

Realizm

Realizm 19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da romantizmin aşırı duygusallığına tepki olarak doğmuştur. Gerçekliği ilke dinen bir akımdır. Gustave Flaubert'in yazdığı Madame Bovary adlı romanın yayınlanması romantizm akımının, realizm akımı karşısında yenilgisi olarak kabul edilmiştir. Madame Bovary ilk büyük realist roman sayılır.

Esasen Aguste Comte'un pozitivizm felsefesinin, insanın sadece gördüğüne inanması gerektiğini savunmasının edebiyata yansıması realizm olmuştur, diyebiliriz. Realizm pozitivizmin etkisinde doğmuştur. Bu akımın diğer özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:

* Konu gerçekten alınır. Olay ve kişiler yaşanan ve yaşayan kişilerin benzerleridir.

* Kişilerin ruhi davranışlarını etkileyen onların kişiliklerini çizen çevre ve ortamın tanıtılmasına önem verilir.

* Realist sanatçılar, yapıtlarını oluştururken insanları eğitme amacı gütmemişlerdir. Yapıtlarında sadece gerçekleri anlatan bir gözlemci konumunda kalmışlardır.

* Betimlemeler yazarın gözüyle yapılmaz, kahramanın gözüyle yapılır.

* His ve hayale kapılmadan toplum gerçeklerini olduğu gibi yansıtır.

* Sanat için sanat görüşünü savunurlar.

* Yapıtlarda biçimsel güzelliğe önem verilir.

* Üslup açık ve yapmacıksızdır.

* Ve son olarak bu akım hikâye ve romanda uygulanır.

Dünya edebiyatında kimler bu akımın temsilcileridir?

Gustave Flaubert, Stendhal, Honore de Balzac, Daniel Defoe, Charles Dickens, M. Twain, Hemingway, Turgenyev, Çehov, Gorki, Gogol, Tolstoy, Dostoyevski.

Türk edebiyatında kimler var?

Recaizade Mahmut Ekrem, Samipaşazade Sezai, Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf, Ömer Seyfettin, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Refik Halit Karay, Reşat Nuri Güntekin ve Halide Edip Adıvar'ı realizmin bizdeki temsilcileri arasında sayabiliriz.

Natüralizm

Natüralizm, realizmin daha ileri ve abartılı biçimi olarak 19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da ortaya çıkmıştır.

* Determinizm anlayışını romana getiren bir akımdır.

Peki, nedir determinizm? Determinizm, tabiat olaylarında aynı sebepler aynı sonucu doğurur anlaşını benimseyen bir akımdır. İşte natüralistler, determinizmi bu tanımın ışığında topluma ve insana uyguladılar. Toplumu büyük bir laboratuvar, insanı deney konusu, sanatçıyı da bilgin olarak kabul etmişlerdir. Gerçek yaşamı bütün yönleriyle anlatmışlardır. İğrenç, çirkin ve bayağı sahneleri anlatmaktan çekinmemişlerdir. Kötü kişiler kötü kişileri yetiştirir. Kişinin bunda günahı yoktur. Natüralistler toplumsal nedenleri bir yana bırakmışlar, yalnızca yaşananı nesnel bir biçimde anlatmışlardır. Bu sebeple onlara zabıt katibi yakıştırması yapılır. Emile Zola natüralizmin kurucusudur. Bu akımın bunların dışında başlıca ilkelerini şöyle özetleyebiliriz:

* İnsan kişiliğini anlatabilmek için soyaçekim yasalarından ve toplum biliminden yararlandılar.

* Roman kahramanı toplumun hangi kesiminden alınmışsa o kesimin ağzınan konuşturulur.

* Romanlarda kahramanların portreleri ince ayrıntılarına kadar verilir.

* Yazar eserde kişiliğini gizler.

* Gözlem ve tasvir önemlidir.

* Sanatçılar eserlerinde hayatı bütün yönüyle anlatırlar.

* Dil her seviyedeki insanın anlayabileceği bir düzeyde tutulmuştur

* Sanat toplum içindir anlayışı doğrultusunda eserler verilmiştir.

* Realizmdeki biçim güzelliği ve konuyu sanatlı bir biçimde işleme kaygısı natüralizmde yoktur.

* Tiyatroda kostüm ve dekora önem veren natüralistlerin eserlerinde genel olarak kötümserlik hakimdir. Yapıtlarda yaşam çirkin, hatta iğrenç yönleriyle yansıtılır.

* Natüralizm kısa ömürlü bir akım olmakla beraber, gerçekçiliğin zenginleşmesini ve biçime öncelik tanımayan bir anlatımın gelişmesini sağlamıştır, diyebiliriz.

Dünya edebiyatında :

Emile Zola,

Guy De Maupassant,

Alphonse Daudet,

John Steinbeck,

Goncourt Kardeşler

Türk edebiyatında :

Hüseyin Rahmi Gürpınar,

Nabizade Nazım,

Beşir Fuat

Parnasizm

Parnasizm, Fransa'da 19. yüzyılın ikinci yarısında, Parnas şiir dergisi etrafında toplanan sanatçılar tarafından ortaya çıkarılmış bir edebi akımdır. Gautier bu akımın kurucusudur. Bu akıma mensup sanatçılara parnasyen denir.

* Romantizme tepki olarak ortaya çıkmıştır. Parnasyenleri romantiklerden ayıran en önemli fark "Sanat sanat içindir." ilkesine bağlı kalmalarıdır.

* Realizmle natüralizmin şiirdeki buluşması olarak kabul edilir.

* Parnasizm en kısa tanımıyla şiirde gerçekçiliktir.

* Bu akımda duygunun yerini daha çok düşünce alır.

* Sanatçılar nesnelerin dış görünüşünü aktarmışlardır. Betimlemeler ayrıntılı ve canlıdır.

* Kelimelerin sıralanışı ve ahenk bu akımda çok önemlidir.

* Kafiye ve redife önem verilir.

* Romantizmde bırakılan Eski Yunan ve Latin kültürüne dönülmüştür. Bu yönüyle parnasizm klasisizm akımıyla benzerlik gösterir.

* Parnasyenler şiirlerini daha çok sone tarzında yazar.

Dünya edebiyatında :

Gauthier, Theodore De Banvaille, Francois Coppee, Jose Maria De Heredia, Sully Prudhomme.

Türk edebiyatında bu akımın ilk izleri Servetifünun şairleri olanTevfik Fikret ve Cenap Sahabettin'nde görülür. Daha sonraları kimi yönleriyle Yahya Kemal de bu akımdan izler görülür.

Sembolizm

* Sembolizm (diğer simgecilik) 19. yüzyılın sonlarında Fransa'da ortaya çıkmıştır. Bu akım, parnasizme tepki olarak doğmuştur. Sözcüklerin müzik ve sembol değerlerinden yararlanılarak yansıtılmasını benimseyen bir edebiyat akımıdır. Bu akıma göre:

* Nesneleri olduğu gibi anlatmak mümkün değildir. Nesneler değişerek anlatılabilir.

* Bu akıma bağlı sanatçılar şiirde anlam açıklığından kaçındılar. Duygular telkin yoluyla duyurulmaya çalışılır.

* Şiir anlaşılmak için değil, hissedilmek içindir.

* Şiirde alacakaranlık, ay ışığı, gündoğumu, günbatımı gibi belli belirsiz görüntüler yansıtılmıştır.

* Şiirde önemli olan musikidir, musiki değeri olmayan sözcükler kullanılmaz.

* Sanat için sanat anlayışına bağlılardır.

* Şiirler çok ağır bir dille oluşturulmuş, biçim kusursuzluğuna önem verilmiştir.

Dünya edebiyatında :

Baudelaire, Mallarme, Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Paul valery, Edgar Allen Poe

Türk edebiyatında bu akımın en başarılı örneklerini Ahmet Haşim vermiştir. Ahmet Hamdi Tanpınar, Cahit Sıtkı Tarancı, Ahmet Muhip Dıranas, Cenap Sahabettin de bu akımın önde gelen sanatçıları arasındadır.

Sürrealizm

Sürrealizm, Sigmund Freud'un "psikanaliz kuramı"nın edebiyata ve daha geniş tabiriyle sanata uyarlanmış biçimidir. Sürrealizme gerçeküstücülük de denmektedir. Bu akımın manifestosu Andre Breton tarfından 1924'te yayımlanmıştır. Sürrealizm; realizm, natüralizm ve parnasizm akımlarına tepki olarak doğmuş bir akımdır, diyebiliriz. Özetle, sürrealizm gerçekliğe karşıdır. 1925'ten sonra gerçeküstücüler dağılmaya, başka akımlara yönelmeye başlamıştır. Ancak bu akım, resimden, sinemaya, tiyatroya kadar birçok sanat dalını derinden tesiri altına almıştır. İkinci Dünya savaşına kadar da etkinliğini sürdürmüştür.

Akımın bilgi ve esin kaynağı olan Freud'a göre, insanın dış dünyadan edindiği alışkanlıklar, istekler bilinçaltında toplanır. Bu istekler düş, rüya, yarı rüya durumunda çözülerek ortaya çıkar.

* Gerçeküstücülük, insanın kendi kendisini irdeleyip çözümlemesinde sanatın yol gösterici bir araç olduğunu vurgulamıştır.

* Bilinçaltı rüyada ortaya çıkar. Bilinçaltının karmaşık dünyasını sanata aktarmak gerekir.

* Bu akıma göre "Akıl ve mantık değersizdir. İnsanı yönlendiren İçgüdü ve bilinçaltıdır."

Bu akıma bağlı sanatçılar hipnotize edilmiş insanlara şiir söyletmişlerdir.

* Sürrealizm çağdaş şiire birtakım zengin olanaklar getirmiştir.

Dünya edebiyatında :

Andre Breton, Luis Aragon, Paul Eluard.

Türk edebiyatında : Orhan Veli ve Cemal Süreyya.

Ekspresyonizm

Ekspresyonizm (bizdeki adıyla dışavurumculuk) Birinci dünya savaşından sonra, empresyonizme tepki olarak doğmuştur. Ekpresyon Fransızca anlatım, ifade, dışa vurum demektir. Bu akım Almanya'da doğmuştur. Almanya'da çok rağbet görmüş, sanat dallarının hemen hepsinde uygulanmıştır. Resim ve sinemadaki etkisi çok güçlüdür. Çevremizi saran evrene ve dünyaya karşı ilgisiz görünen bu akım, insanın iç dünyasını ve bütün duygularını en gizli ve çıplak yönleriyle, olduğu gibi anlatır. Gerçekler her insana göre değişik olduğu için önemli olan, sanatçının kişiliğini ve gerçekleri kendine göre dile getirmesidir.

Bu akımın öne çıkan özellikleri şulardır:

* Sanatçılar, kendi içlerine kapanıp kendilerini gözlemlemiş, iç gözleme önem vermişlerdir.

* Bireyin en gizli yönlerini açığa vuran bir anlatım yolu kullanılmıştır.

* Yapıtlarda, fantastik ve korkunç olaylar anlatılmıştır.

* Amaç, insanların ruhsal durumlannın ortaya konmasıdır.

Ekpresyonistler, ordu, okul, ataerkil aile ve imparatorluk gibi yerleşik düzenlere karşı çıkmışlardır. Onlar toplum dışına itilmiş yoksuların, ezilmişlerin, akıl hastalarının, sokak kadınlarının, eziyet edilen gençlerin yanında yer almışlardır.

Dünya edebiyatında: Franz Kafka, Thomas Stearns Eliot, James Joyce

Fütürizm

Fütürizm (gelecekcilik) ) 1909'da İtalyan şair Tomasso Marinetti'nin Fransa'da yayımlanan bildirgesiyle ortaya çıkmış bir akımdır.

* Bu akımın sanatçıları yaşamın sürekli bir değişim içinde olduğunu, sanatın da yerleşik bütün kalıpları bir yana bırakması gerektiğini savunur. Sanatın hayattaki hızlı değişime ayak uydurarak yeni anlatım yolları bulması gerektiğini ifade ederler.

* Bu akım, "geçmişten kopuşu, yenilik ve değişikliğe yönelişi" ilke edinmiştir.

* Makineyi, çark seslerini ve hızı mısralara taşıyan edebiyat akımıdır.

* Geleceği makineleştiren sanattır.

* Şiir her türlü atılımı, savaşı, sanayi girişimlerini, tersane ve makineleri övmelidir.

* Geçmişin sanat değerlerini bırakmalı ve yeni anlatım biçimleri bulmalı.

* Edebiyat durgunluktan ve uyuşukluktan sıyrılmalıdır.

* Eserlerinde mantıklı cümleler kurmayı reddeden fütüristlerin parolası "sözcüklere özgürlük"tür.

Dünya edebiyatında: Marinetti, Mayakovski

Türk edebiyatında: Nazım Hikmet

Egzistansiyalizm

Egzistansiyalizm, kökü İlkçağ Yunan felsefesine kadar uzanan bir felsefe sistemidir. İkinci Dünya Savaşı'nın son yıllarında bağımsız bir felsefe olarak ortaya çıkmıştır. Felsefe ve edebiyat alanında en önemli temsilcisi ve kurucusu Jean Paul Sartre'dır. Bu akıma göre, insan kendi özünü kendisi seçer. Bu görüş şöyle özetlenebilir: "Var" olma "öz"den önce gelir; yani, insan önce dünyaya gelir, var olur, ondan sonra olmak istediği gibi olur. Egzistansiyalizmin bu anlayışı, Nietzsche nin, "Her insan, tarihte eşi bir daha tekrarlanmayacak biricik harikadır.'' sözünde, özlü ifadesini bulur.

* Var olmayı her şeyden önce görenlerdir. Bu akıma var oluşçuluk da denir.

* İnsan kendi değerlerini kendi oluşturabileceğini bilmelidir.

* İnsan bütünüyle özgür olmalıdır.

Dünya edebiyatında :

Jean Paul Sartre, Albert Camus, Andre Gide, Samuel Beckett, Franz Kafka

Dadaizm

20. yüzyılın başlarında Tristan Tzara adlı gencin etrafında toplanan bir grup şair; "dada" sözcüğünü, kurmak istedikleri akıma ad olarak seçmiş ve dadaizmi kurmuşlardır. Fransızca bir sözcük olan dada, çocukların binerek oynadıkları "tahta at" anlamına gelir. Düzensiz sözcük ve imgelerin kullanıldığı bu akım, Birinci Dünya Savaşı'nın getirdiği yıkıcı ortamda düş kırıklığına uğrayan aydın ve sanatçıların bir başkaldırısı olarak doğmuştur. Bir başka deyişle iki dünya savaşı arasında varlık gösteren ve toplumu uyuşukluktan kurtarma çabası güden bir harekettir.

* Bu akım sanatçıları çevrelerindeki hiçbir şeyin doğruluğuna ve varlığına inanmamış, her şeye kuşkuyla bakmışlardır.

* Bu akıma göre aklın hiçbir değerinin olmadığı kabul edilmelidir.

* Dil ve estetik kuralları bir yana bırakılarak kuralsızlık ilkesi benimsenmiştir.

* Bu akım temsilcileri kelimeleri rastgele kullanmak suretiyle şiir yazarlar. Onlar dil, biçim, uyak gibi kaygılar taşımaz. Dadaistlere göre estetiğin hiçbir değeri yoktur. İşin açıkçası, dadaistler insanları şaşırtmak istemişlerdir.

Temsilcileri: Tristan Tzara, Andre Breton, Luis Aragon, Paul Eluard, Jean Arp.

Postmodernizm

Postmodern terimini ilk kez Arnold Toybee, Bir tarih incelemesi adlı eserinde kullanmıştır. Yine 1934'te Amerika'da yayımlanan bir şiir antolojisinde de postmodern kelimesi geçmektedir. Postmodern "modern sonrası" demektir. Bir akım olarak postmodernizm 1960'larda varlığını iyice hissettirmiş, edebiyat dünyasında özellikle 1980'lerden sonra yaygınlık kazanmıştır. Postmodernizmin edebiyattaki yansımalarından bazıları şunlardır:

1. Modern yaşamı sorgulayan ve reddeden bir tavrı benimsemek
2. Tek tartışmasız bir gerçek anlayışı yerine gerçeğin ancak bir parçasının bilinebileceğine inanmak
3. Sanatla egerçek arasındaki bağı koparmak ve yerleşik değerleri, okuyucunun rahatını kaçıracak yöntemler kullanarak sorgulamak
4. Gerçekle kurmacayı iç içe kullanamak
5. Modern dünyanın olumsuzlukları karşısındakaramsar bir tavır yerine, ironik, alaycı bir tavır almak
6. Okuyucunun alışılmış doğrulardan sıyrılarak eserin oluşumuna katılmasını sağlamak

Dünya Edebiyatında postmodernizmin önemli temsilcileri kimlerdir?

Şu isimleri sayabiliriz: James Joyce, Wirginia Wolf, Franz Kafka, Albert Camus, Umberto Eco. İsmini andığım bu sanatçılar her eserleriyle olmasa da kimi yönleriyle bu akımın içinde yer alır.

Türk Edebiyatında Postmodernizm:

Türk edebiyatında eserlerinde postmodern eğilimi görülen, belli başlı sanatçılarımız ise şunlardır: Orhan Pamuk, Hilmi Yavuz, Oğuz Atay, Bilge Karasu, İhsan Oktay Anar, Yusuf atılgan, Latife Tekin ve Elif Şafak.